Als fervent luisteraar naar buitenlandse nieuwszenders, die niet neuzelen zoals onze publieke omroepen, pik ik soms frappante gedachten op.
Zo betoogde iemand op de Deutschlandfunk dat het stemmen op de Grünen was te vergelijken met het kopen van een aflaatbrief in de late middeleeuwen. Zoals zondaars toen hun zondes afkochten, sussen heel wat moderne, ontwikkelde mensen hun opspelend geweten door goed en dus groen te stemmen. Ze kunnen het vliegen niet laten, rijden in benzine slurpende SUV’s door de natuur en kopen levensmiddelen tegen de laagste prijs. Eigenlijk zou alles anders moeten, maar ja, waarom zouden zij op eigen houtje beginnen? Veranderingen zouden structureel, dus door ‘de politiek’ moeten worden teweeggebracht. Daarom geven ze hun stem aan de groenen. Die moeten het maar doen. Zo houden ze hun persoonlijk geweten zuiver.
Pseudowetenschap en complottheorieën
Ook een ander idee dat me als vrijdenker trof, werd me door de ether aangereikt, dit keer door de BBC World Service. Iemand wees op de grote overeenkomst tussen het gedrag van godgelovigen en de aanhangers van complottheorieën en van pseudowetenschap. Met geen enkel rationeel argument zijn ze van hun absurde ideeën af te brengen. Er wordt me immers wat af geloofd buiten de kerken. Voorbeelden te over.
Heus, de aarde is plat. Dit wereldbeeld van de Bijbel (en de Koran) werd in Nederland door Klaas Dijkstra (1895-1969) gepropageerd. In de Katholieke Illustratie die in ons goed roomse gezin wekelijks in de brievenbus viel, verschenen advertenties die opriepen zich aan te sluiten bij het Platte-Aardegenootschap. De Flat Earth Society bestaat nog steeds – natuurlijk in de VS. Alle toetsbare argumenten worden door de plattelingen van tafel geveegd. Foto’s van de bolvormige aarde uit de ruimte zijn optisch bedrog. Als argument voor de aardse pannenkoek wordt de vlag van de Verenigde Naties aangevoerd. Die bevestigt dat de schijf omringd is door de ijsrand van Antarctica…
We gaan maar aan bekende samenzweringstheorieën voorbij.[1] De Amerikaanse maanlanding is natuurlijk in een televisiestudio in scène gezet. Hoe verklaar je anders dat de Amerikaanse vlag op de atmosfeerloze maan wapperde?... De tweelingtorens van het Wereldhandelscentrum in New York werden op 9 september 2001 door de CIA op instigatie van George W. Bush opgeblazen om een alibi te hebben om een oorlog tegen Saddam Hoessein te beginnen. Hoe kunnen zulke constructies door een botsing met een vliegtuig in elkaar storten? Of was het Israël, dat zo zijn zin kreeg? Er zijn immers opvallend weinig Joden omgekomen… Pim Fortuyn is niet door een doorgedraaide dierenactivist, maar door de Nederlandse inlichtingendienst uit de weg geruimd.
Enfin, op het internet wemelt het van groteske opvattingen die ten onrechte als theorie worden voorgesteld. Dat zijn ze niet, want ze laten zich verifiëren noch falsificeren, volgens de eis die Karl Popper aan een wetenschappelijke theorie stelt. En ze gaan ook niet uit van een plausibele vooronderstelling. Mijn favoriet voorbeeld: dat er mensen op de zon zouden wonen, is even implausibel als dat er een god bestaat. Het heeft dus geen enkele zin het werkelijkheidsgehalte van die twee ‘theorieën’ te onderzoeken.
De oudheid als speelterrein
Als klassiek historicus werd ik regelmatig door studenten na colleges aangesproken met vragen als: ‘Heeft Dan Brown gelijk?’ Of: ‘En wat denkt u van Von Dänikens opvatting dat de goden indertijd bezoekers van andere planeten waren?’ Of: ‘Is het waar dat de godin Athena via Egypte uit zwart Afrika is gekomen?’ (de theorie van ‘Black Athena).De geschiedenis van de oudheid met haar vele gaten in feitelijke gegevens leent zich bij uitstek voor fantasieën. Daarom is het een ideaal terrein voor romanschrijvers en pseudowetenschap. Ten slotte heb ik mijn ervaring verwerkt, als waarschuwing voor studenten geschiedenis, in een college over de kenmerken van pseudowetenschap en het niet-feitelijke verleden, counterfactual of virtual history, zoals de vraag of er meer Joodse Nederlanders de Duitse bezetting hadden overleefd als Wilhelmina aan haar grondwettelijke plicht had voldaan en in mei 1940 in Nederland was gebleven. Daar ga ik nu maar niet op in, maar geef mijn persoonlijke ervaring met charlatans op mijn vakgebied.
In oudere jaargangen van De Vrijdenker kunt u lezen van mijn ‘kruistocht’ tegen de ‘theorie’ van Francesco Carotta dat Jezus Christus een ombouwing van Julius Caesar was – zelfde voorletters (net als Job Cohen en Johan Cruyff), verraden door Judas, respectievelijk Brutus, allebei iets met een rivier (doop in de Jordaan, overtrekken van de Rubico[2]). Tot mijn verbijstering bleken zelfverklaarde Verlichten zoals Thomas von der Dunk en Paul Cliteur in deze aperte onzin te geloven.[3]
Zoals lezers weten heb ik een grote belangstelling voor de kruisdood van Jezus. Het blijft verbluffend dat de meest minderwaardige executiemethode uit de oudheid een object van verering is geworden. Op Goede Vrijdag 2002 wisselde ik in het televisieprogramma ‘Barend en Witteman’ van gedachten over de kruisiging met prof. B. Smalhout, medicus en jarenlang columnist bij De Telegraaf. Over de ‘technische’ aspecten van die smadelijke doodstraf waren we het eens. Maar toen verblufte Smalhout door op het eind te beweren dat Jezus bijtijds van het kruis was gehaald en in de grafkamer van Jozef van Arimathea, in feite een intensive care room, werd opgekalefaterd. Vervolgens ging hij met Maria Magdalena naar Kasjmir en leefde nog lang en gelukkig. Ik stond met een mond vol tanden, maar volgens de regisseuse sprak mijn onthutste gelaatsuitdrukking boekdelen.
Bombardement op Nijmegen geen vergissing
Nog een ervaring, nu van mij als langdurig bewoner van Nijmegen. De stad voelt nog steeds de pijn van het Amerikaanse bombardement van 22 februari 1944, waarbij ongeveer evenveel mensen omkwamen als bij het bombardement van Rotterdam. Het centrum van de stad werd weggevaagd. Een Amerikaanse luchtfoto laat de pluimpjes van de bommen zien die gericht op het stadscentrum werden afgeworpen. Doorgaans wordt gesproken van een ‘vergissingsbombardement’; de Amerikanen die eerder hun bommen niet kwijt konden, dachten op de terugvlucht nog boven een Duitse stad te zijn. Er bestaan ook wel minder vergoelijkende verklaringen, maar een daarvan is waarlijk een model van charlatanerie. Nijmegen zou volgens een stadgenoot op 22 februari 1944 zijn gebombardeerd om alvast het slagveld vrij te maken voor de operatie Market Garden van september dat jaar! Alsof Montgomery al zeven maanden tevoren wist dat de geallieerden zouden vastlopen bij de grote rivieren. Proberen zo’n woeste speculatie te weerleggen is echter vechten tegen de bierkaai. Steeds weer krijg je de tegenwerping: ‘Ja maar hoe verklaar je dan …?’
Conclusie: geloof, ook het moderne bijgeloof, blijft verlokkender dan het gebruik van de rede.
------------------
[1] Door ze toch te noemen pas ik de stijlfiguur toe die de oudheid elleipsis (weglating) of transitio (voorbijgang) noemde. Door te zeggen dat je aan iets voorbijgaat, kan de toehoorder/lezer niet goed op het argument ingaan, maar het blijft wel hangen, bijvoorbeeld als onderdeel van karaktermoord. Dit kan heel effectief zijn in een requisitoir: ‘Dat de beklaagde zijn moeder heeft vermoord, met zijn zus heeft geslapen, zijn bezit heeft verzopen laat ik voor het moment maar zitten. Dat zo iemand twee tubes tandpasta bij Kruidvat heeft gestolen, verbaast niet.’
[2] Rubicon (met een n) is een verfoeilijk anglicisme, net als centurion.
[3] Wikipedia vermeldt onder ‘verdere wetenswaardigheden’ in het artikel Paul Cliteur: In zijn gesproken column in de uitzending van Buitenhof van 1 december 2002 besprak Cliteur op positieve wijze de theorie van Francesco Carotta, die stelt dat Jezus Christus in feite de door verschrijvingen getransformeerde figuur van Julius Caesar is. In de uitzending van NOVA van 23 december 2002 noemde hij Carotta's theorie een “ontdekking die gelijkstaat aan de denkbeelden van Darwin en Galileo en die de hele cultuurgeschiedenis omver gooit”. Deze opvatting kwam hem te staan op de hoon van de Nijmeegse classicus Anton van Hooff
Artikel uit De Vrijdenker 07 september 2020
