Ontkeren is moeilijk, maar het kan

Scroll to read this article in English Een goede vriendin van me die graag het gesprek aangaat met gelovigen, complotdenkers, aluhoedjes en anderen vroeg zich onlangs gefrustreerd af waarom zij nog nooit iemand heeft ontkeerd, ook al heeft ze met veel moeite aangetoond dat de samenzweringstheorie niet klopt,  het middeltje kwakzalverij is, het onderzoek pseudowetenschappelijk verliep, het dogma niet deugt enzovoort. Kun je nou niemand van een onzinidee afpraten? Nou, dat kan wel degelijk, zoals ik onder andere uit eigen ervaring ook kan bevestigen: andere mensen hebben mij ook heel wat misvattingen uit mijn hoofd gepraat, waar ik hen nu dankbaar voor ben. Maar verwacht niet dat iemand meteen roept: 'Tsjonge jonge, wat was ik dom!' In de meeste gevallen zullen mensen niet ogenblikkelijk ontkeren, laat staan publiekelijk. Dat komt omdat iedereen zichzelf graag als intelligent ziet en daardoor gauw erg trots is op wat men denkt te weten. Beseffen dat je ernaast zat, zeker als je dat al jaren hebt lopen verkondigen, wekt schaamte op, en nog meer om dat publiekelijk te doen. (Mark Lynas zegt bijvoorbeeld dat hij beschaamd is dat het hem '15 jaar kostte om te leren zelf na te denken over ' (2:04)). Als je je cognitieve dissonantie niet meer kunt reduceren, heb je de neiging om stilletjes van mening te veranderen en voortaan te doen alsof je altijd al gedacht hebt zoals je nu doet, zodat je geen gezichtsverlies hoeft te lijden. Het is heel menselijk en begrijpelijk dat iemand zijn ongelijk niet publiekelijk zal toegeven, temeer omdat je een groot risico hebt dat anderen je zullen uitlachen en met je spotten omdat je onzin hebt geloofd. Die angst houdt je 'in de kast' en dwingt je om nog een tijdlang je oude standpunt vol te houden, ook al weet je inmiddels wel beter. Het is daarom belangrijk dat iedereen die een ander probeert te overtuigen, haar of hem niet persoonlijk aanvalt, mede omdat dit het idee voedt dat de opvatting onderdeel is van hun –onveranderlijk geachte– identiteit. (Dat probleem zie je tegenwoordig sterk als je kritiek levert op de islam; al snel roept men dat je zojuist 1,zoveel miljard moslims hebt "beledigd!"). De opvatting dient te worden gezien als iets onafhankelijks van het individu, waar iedereen voor zou kunnen vallen, maar dat ook iedereen op rationele gronden (weer) zou kunnen afwijzen. Als vrijdenker/skepticus probeer ik überhaupt niet te veel emotioneel te investeren in ideeën. De verwachte teleurstelling als zou blijken dat het niet zo is, zorgt ervoor dat je overal de gekste excuses gaat zoeken en je in de meest onlogische bochten gaat wringen om aan de opvatting vast te kunnen houden. Veel beter is een houding van twijfel, zoals Theo Maassen zegt: 'Twijfel is belangrijk, al is het maar om erop voorbereid te zijn dat het anders is dan je denkt.' Ik weet dat ons brein feilbaar is, dat we voortdurend fouten maken en allemaal wel eens in onzin. Dat lossen we het best op door bereid te zijn om onszelf te corrigeren als we ontdekken, of anderen ons erop wijzen, dat een idee van ons een misvatting is. Als je moedig genoeg bent, dan geef je het goede voorbeeld en geef je ook publiekelijk toe dat je het fout kunt hebben, en als je durft ook wanneer je denkt dat je iets echt fout hebt/had. Laat anderen zien dat fouten maken mag, zo lang je ze maar corrigeert en eerlijk bent, misschien komen zij er dan ook makkelijker voor uit wanneer zij zichzelf uit een waan hebben bevrijd. En bedenk dat je wellicht al heel wat mensen stilletjes op andere gedachten hebt gebracht, ook als ze dat niet openlijk durven toegeven.  

Deconversion is hard, but possible

  A good friend of mine who likes to discuss with religious people, conspiracy theorists, tin foil hats and others, recently asked in frustration why she had never deconverted anyone, despite having shown with great effort that some conspiracy theory is wrong, a certain 'medicine' is quackery, research was conducted pseudoscientifically, dogma is flawed and so on. Can you never actually talk someone out of a bullshit idea? Well, you certainly can, as I can confirm from amongst other things my own experience: other people talked lots of misconceptions out of my head as well, for which I'm quite grateful to them now. But don't expect someone to immediately shout out loud: 'Oh wow, I was so stupid!' In most cases people won't convert instantly, let alone publicly. This is because everyone likes to think of themselves as intelligent, and so they take great pride in knowing what they think they know. Realising they're wrong about something, especially if you've been promoting it for years, induces shame, and even more to admit openly.  (For example, Mark Lynas says he is ashamed it took him '15 years to learn to think for myself on ' (2:04)). When you can no longer  reduce your cognitive dissonance, you tend to quietly change your mind and henceforth pretend you've always thought the way you do now, so you don't have to lose face. It's very human and understandable that someone won't publicly admit being wrong, especially because you run the risk that others will laugh at you and mock you for having believed nonsense. That fear keeps you 'in the closet', and forces you to maintain your old standpoint for a while longer, even though you know better by then. It is therefore important to anyone who tries to convince someone else to not attack her or him personally, also because this feeds the idea that a belief is part of their –considered unchangeable– identity. (At present, you see this is a huge problem when you criticise Islam; before you know it, one says 'you've just offended 1.some billions of Muslims!'). A belief should be regarded as something independent from the individual, which anyone could fall for, but also everyone could reject  (again) for rational reasons. As a freethinker/skeptic, I try to not be too emotionally invested in ideas in the first place. The expected disappointment if they would turn out to be untrue, makes you seek the weirdest excuses, and wrestle yourself into the most illogical positions, just to be able to maintain the belief. It's much better to maintain an attitude of doubt, as Theo Maassen said: 'Doubt is important, if only to prepare yourself for the possibility that things are different than you think.' I know our brain is flawed, that we constantly make mistakes, and all of us fall for nonsense sometimes. We can best resolve that to be ready to correct ourselves when we discover, or others point out, that an idea of ours is erroneous. If you're brave enough, you give the right example and publicly admit that you  could be wrong, and if you dare also when you think you actually got something wrong (past or present). Show others that it's ok to make mistakes, as long as you correct them and are honest; perhaps they will also more easily come forward when they've freed themselves from a delusion. And consider that you've perhaps already quietly changed lots of people's minds already, even if they don't dare admit it publicly.