De Vrije Gedachte
De Vrije Gedachte
Atheïstisch-Humanistische Vereniging

Dunning-Kruger, de verborgen vijand van vrijdenken | Eelko de Vos

08.12.21 05:11 PM Door De Vrije Gedachte


We denken dat we zo ver zijn gekomen. Het martelen van ongelovigen, het verbranden van heksen, het is alle‐ maal een ver verleden. En dan, in een oogwenk, dreigt het allemaal opnieuw te gebeuren. Slechteriken die aan hun lange snor trekken zijn makkelijk te herkennen. Maar diegenen die zich in goede daden kleden zijn goed gecamoufleerd. Ze zullen altijd tussen ons zijn, wachtend op het juiste klimaat om in te bloeien en angst te verspreiden in de naam van rechtvaardigheid. Waak‐ zaamheid, dat is de prijs die we in alle tijden moeten betalen.”

Deze quote komt niet uit een stuk van Shakespeare, van Nelson Mandela, John F. Kennedy of Obama. Het komt uit een Star Trek The Next Generation aflevering, genaamd The Drumhead. Hierin bloeit een algehele heksenjacht op, vanuit het onderzoek naar een enkel bemanningslid dat met een leugentje de academie in gekomen was en nu betrapt was. Niemand vertrouwt elkaar meer. Elke uitspraak wordt tegen het licht gehouden. Elke vergissing wordt als een bewuste misstap gezien.


Intrige als wapen

Er zijn altijd, door alle eeuwen heen, intriganten te vinden. Mensen die op slinkse wijze, met intrige als hun sterkste wapen, zichzelf macht toe-eigenen. Het probleem zit slechts deels in deze mensen. Het grootste probleem zit hem in de mensen om hun heen, die meegaan in het verhaal en de rollende sneeuwbal voeden in kracht.

Mensen zijn niet perfect en hebben niet alle kennis. Dat is natuurlijk onmogelijk. Desondanks is het belangrijk dat we, met de kennis die we denken te bezitten, toch beslissingen nemen. Een standpunt innemen. Een groep kiezen waar we ons bij thuisvoelen. Een kant kiezen bij onderwerpen en debatten. Het is een inherent menselijke eigenschap. Helaas wordt die nauwelijks gestuurd door ratio en primair gedirigeerd door emotie. Een snedig antwoord in een debat kan een sterk rationeel argument om zeep helpen. De zelfvoldane uitstraling vol zelfvertrouwen kan sterker zijn dan een lijst van feiten. Daarmee wordt de geest van de toehoorder vervuld van overtuiging dat het beter is die kant te kiezen dan de kant van de ratio.

Ook andere methodes worden gebruikt, waarbij een stortvloed van semi-intellectuele argumenten over een publiek wordt uitgestort waarna het ondoenlijk is om binnen een bepaalde tijd al die punten neer te sabelen met feiten en rationele betogen. Niemand gaat daar naar luisteren. Een gek kan meer roepen dan een geleerde kan pareren, zeker voor een publiek.

Daarnaast wordt twijfel, of beter gezegd: onenigheid, tussen wetenschappers in de media uitgelicht en misbruikt. Twijfel in de wetenschap is positief en leidt tot een beter begrip van een onderwerp, maar twijfel wordt buiten de wetenschap gezien als een zwakte. In de retoriek buiten de wetenschap wordt deze twijfel opgepakt en onterecht gezien als een probleem. De ellenlange verhitte discussies tussen Einstein en Bohr zijn befaamd en hebben tot veel meer inzicht geleid. Kritiek is juist de motor van vooruitgang binnen de wetenschap, maar dat wordt door veel mensen niet begrepen.

Toehoorders gaan dan twijfelen aan de geleerden, aan de wetenschap. Twijfelen aan artsen, virologen, politici en dienders die hun leven hebben gewijd aan het verbete‐ ren en helpen van onze maatschappij. Twijfel, die gestaag aan de poten van onze maatschappij zaagt, vrijwel ongehinderd en zonder tegenkracht.


Verslaving van semi-kennis

Waarom slikken veel mensen de mentale rommel van intriganten als zoete koek en verdedigen ze het zelfs? De QAnon aanhangers die uit de sekte zijn gestapt voelen zich als genezen van hersenspoelingen, wat psychologisch waarschijnlijk ook goed te onderbouwen is. De “bubbels” waar complotdenkers in zitten hebben dezelfde verslavende werking als een sekte. En ze versterken zichzelf. Maar hoe kan het dat normale mensen overtuigd ra‐ ken van onzin?

Vermoedelijk speelt het Dunning-Kruger effect hier een grote rol in. Mensen die een vakgebied slechts een klein beetje kennen en feitelijk behoorlijk incompetent zijn, hebben er wel een duidelijke mening over als ze hierover ondervraagd worden. Hun incompetentie zorgt er voor dat ze hun eigen incompetentie niet kunnen be‐ oordelen. Vaccin-weigeraars weten doorgaans heel weinig van virussen en vaccins, maar hebben desondanks een zeer stellige mening. Maar hoe meer iemand expert wordt in een vakgebied, des te terughoudender wordt diegene met zijn/haar mening over aspecten van dat vakgebied.

Kernenergie is een prachtig voorbeeld van zo’n kennisgebied en het maatschappelijke effect van Dunning- Kruger. In de jaren ‘70 en ‘80 was er de anti-kernenergie propaganda die claimde dat kernenergie hetzelfde was als de kernbom die op Hiroshima was gevallen. Mensen kenden de afschuwelijke beelden en de hetze vierde hoogtij. Geen kernenergie in onze achtertuin! Dat er ondertussen tienduizenden mensen gestorven zijn door direct en indirect contact met kolencentrales en dat er sinds de jaren ‘70 hooguit een handvol mensen gestorven is vanwege problemen met een kerncentrale doet er niet toe. De mening van mensen is neergezet met de pro‐ paganda die haar werking heeft gedaan en een cultureel- maatschappelijke verandering heeft veroorzaakt, tegen de ratio in. Wetenschap mag kernenergie als de schoon‐ ste energievorm bestempelen, maar Nico en Thea van driehoog-achter moeten hun stem geven aan politici die hun handen niet gaan branden aan een debat dat geteisterd wordt door sentiment en niet door ratio.

Daar zal dus geen kentering in komen, hooguit dat er na enkele decennia rust een stil balletje zal worden opgegooid en er een proefcentrale zal worden gebouwd die plots erg positieve effecten zal hebben. Wie weet is dan het tij gekeerd en kan het wel, omdat de maatschappij de emoties verwerkt en vergeten heeft.


Van alle tijden

Dit Dunning-Kruger effect komt overal in terug. In elk debat tussen wappies en wetenschappers. In elk gesprek tussen ouders en leerkrachten, tussen artsen en patiënten. En zelfs tussen pubers en ouders. Het is iets intrinsiek menselijks en iedereen zal het individueel doormaken, van beide kanten. Elke generatie zal opnieuw overtuigd zijn van het eigen gelijk en trachten de wereld duidelijk te maken dat zij het wel begrijpen. En de ouderen, die in hun eigen bubbel leven, zullen hoofdschuddend toekijken en hun soms van repliek dienen, maar vooral weinig veranderen in de heilige overtuiging van de jongeren.

Het vervelende hiervan is dat essentiële zaken zoals vrijdenken hierdoor ook geraakt worden. Vrijdenken kan niet zonder een gedegen onderbouwing, zonder een

vorm van expertise te hebben in een onderwerp. Vrijdenken kan niet door een Facebook pagina te lezen en op een zeepkist te gaan staan en te reclameren dat alle Haagse politici schurken zijn. Vrijdenken kost tijd, moeite en veel contemplatie. Het is niet iets dat je in een halfuurtje uit een reeks Tik-Tok filmpjes kan destilleren. Toch lijdt vrijdenken zeker ook onder Dunning-Kruger, als vrijdenkers buiten hun kennisgebied treden en zich alsnog expert wanen. Heel menselijk, maar heel gevaarlijk, omdat het stempel “vrijdenker” dan aan kracht verliest als de stellingen onderuitgehaald worden. Gelukkig zijn de meeste vrijdenkers hier scherp op via zelfreflectie. Maar af en toe valt er eentje door de mand en dan zijn de rapen gaar. Het gezichtsverlies van de vrijdenker is voor lange tijd geschaad.


Drie pijlers

Als dit van alle tijden is, valt er dan niets te winnen? Toch wel. Educatie helpt al ongelofelijk veel. Kritisch leren denken is daarnaast ook een zegen voor de mensheid. Er zijn tegenwoordig nog nauwelijks mensen die denken dat alle medicijnen gif zijn; iedereen neemt een paracetamolletje bij koppijn. Toch zijn er enkelen die het in hun hoofd krijgen om tegen de wetenschappelijk onderbouwde kennis in te gaan en vol overtuiging zonder enige feitenkennis te roepen dat we moeten stoppen. Dat Big Pharma ons vol stopt met medicijnen die we niet nodig hebben. Dat er pizza bedrijven zijn waar kinderporno-handel in bloeit. Dat vaccinatie autisme veroorzaakt. Dat Trump de nieuwe Verlosser is; ja, met een hoofdletter.

Als dit met overtuigingskracht wordt gebracht, dan zullen goedgelovige mensen mee gaan lopen omdat ze denken dat ze educatie hebben gekregen en kritisch zijn naar het establishment. Ze kunnen zelfs letterlijk mee gaan vechten. Om dit tegen te gaan is er mijns inziens naast educatie en kritisch denken nog een pijler die meegenomen zou moeten worden.


Vertrouwen

Enige tijd geleden heb ik SIRE gevraagd om een nieuwe campagne op te starten. Een campagne genaamd “Vertrouw jij op experts of op jezelf?” waarin de Nederland‐ se bevolking een spiegel voorgehouden wordt. Vertrouw jij bij ziekte op je eigen Youtube-zoekkunde, of op de huisarts die er twaalf jaar voor heeft gestudeerd? Ver‐ trouw jij op wat je op Facebook hebt gelezen of op een viroloog die tientallen jaren heeft gestudeerd op het onderwerp? Vertrouw jij op wat een enkele dansleraar met farmacie-achtergrond zegt of een statisticus die vol overtuiging zaken claimt buiten zijn vakgebied? Of wat een grote groep wetenschappers onderbouwd kunnen uitleg‐ gen?

Dunning-Kruger kan aangepakt worden door mensen meer vertrouwen te laten krijgen in experts. De politie is expert in het aanpakken van confrontaties, op klein en groot niveau. Artsen zijn experts in het diagnosticeren en aanpakken van aandoeningen en ziektes. Bouwvakkers zijn experts in het solide bouwen van een huis. Dat laat je geen arts of politieagent doen. En andersom, een bouwvakker laat je geen diagnose stellen of een drugsinval doen.

Al die groepen experts zijn ook mensen en dus niet perfect. Ze hebben zeker hun fouten waar ze op aangesproken moeten worden. Maar al hun expertise is zeer waardevol en moet vertrouwd worden door de maatschappij. Ze zijn -uitzonderingen daargelaten- geen expert geworden om de maatschappij schade te berokkenen maar om deze verder te helpen.

Elk systeem heeft z'n fouten, zo ook bijvoorbeeld het medische en het juridische systeem. Toch zijn deze mensen beter opgeleid om te acteren in het geval van problemen binnen hun vakgebied. Aangiftes die niet verwerkt worden, artsen die (soms structureel) fouten maken, maar ook architecten of bouwvakkers die te kort door de bocht gaan en iets bouwen dat na twintig jaar plotsklaps in elkaar zakt; dat bestaat zeker. Dat betekent dat er nog altijd zaken verbeterd kunnen worden. Maar de basis blijft vertrouwen, een open, kritische blik naar een vakgebied en de wetenschap dat je ook als expert binnen dat vakgebied altijd nieuwe dingen kan leren.

Zonder de pijler 'vertrouwen' blijft er wantrouwen naar "de anderen". Vertrouwen betekent niet blind volgen - integendeel. Het betekent dat je de ander de ruimte, de middelen en de leiding geeft op een gebied waar jij geen expert in bent. Mocht je zaken zien die je niet aanstaan dan kan je altijd de expert daarop aanspreken en ondervragen. De expert vertrouwt er op dat jij je ook openstelt naar de situatie. Zo ontstaat er een speelveld waarin een wederzijdse openheid tot een positief resultaat kan leiden. Als een van de twee dat vertrouwen niet heeft en niet open is, wordt het bereiken van een goed resultaat een stuk lastiger of zelfs onmogelijk.

Zelfs als de expert (geregeld) fouten maakt, zou dat het vertrouwen niet mogen beschamen. Het betekent dat we samen dat de situatie, het vakgebied en de kennis van de expert nog beter moeten onderzoeken en rechtzetten. Zonder fouten en zonder vertrouwen is er geen vooruitgang.

Experts zijn je buren, je familie, je kennissen die een ander beroep hebben dan jij. Onderling moeten we elkaar vertrouwen om een samenleving te kunnen vasthouden waarin we oprecht en zonder aarzelen kunnen zeggen: “Daar heb ik weinig verstand van, daarin vertrouw ik op experts. En die experts vertrouwen op mij voor andere zaken, waar ik expert in ben.”

Om af te sluiten wil ik graag de vragen stellen: waar ben jij expert in? En daaropvolgend: waar ben jij geen expert in? En als je ze nodig hebt, vertrouw je dan op mensen die je niet kent maar wel expert zijn geworden door hard werken? Ik hoop van wel. Dan hebben de intriganten uiteindelijk minder houvast in onze maatschappij.
------------------
"Why ignorance fails to recognize itself" Featuring David Dunning, zie https://www.youtube.com/watch?v=ErkhYq13VVE 

De Vrije Gedachte