Het gevaar van de vrijheid van meningsuiting
Goebbels was in favor of free speech for views he liked. So was Stalin. If you’re really in favor of free speech, then you’re in favor of freedom of speech for precisely the views you despise. Otherwise, you’re not in favor of free speech. Noam Chomsky
De vrijheid van meningsuiting is een geweldige verworvenheid voor de mensheid. De vrijheid van meningsuiting maakt deel uit van een ongekende mate van vrijheid van het individu. Vooral sinds de opkomst van internet en de sociale media zien we echter voor onze neus dat deze vrijheid het Paard van Troje binnenhaalt en dat deze vrijheid ons ten gronde kan richten. De couppoging op 6 januari 2020 met de bestorming van het Capitool in Washington is de bizarre uitkomst van een ongekende hoeveelheid misinformatie en desinformatie[1], leugens en opruiende meningen die kunnen gedijen onder de vrijheid van expressie. De combinatie van sociale media en vrijheid van expressie heeft geleid tot een explosief mengsel van desinformatie, leugens, onwaarheden en, zoals blijkt, een ondermijning van de liberale democratie waar de vrijheid van expressie juist deel van uitmaakt. Voorstanders van de vrijheid van expressie geven namelijk ook ruim baan aan desinformatie.
Bizar is dat op sociale media termen het omgekeerde kunnen betekenen van wat er wordt bedoeld. Zo spreekt Trump geregeld over fake news, terwijl hij zelf een groot verspreider is van fake news en hij beschuldigt de gevestigde journalistiek (niet specifiek maar in het algemeen) van het verspreiden van leugens, terwijl de betrouwbaarheid van de gevestigde media (en zeker van de media die Trump op het oog heeft) veel hoger is dan de betrouwbaarheid van de politiek geladen websites waar Trump zich op beroept. Er lijkt sprake te zijn van een Orwelliaanse newspeak met een pervers gebruik van begrippen. Denk aan de beroemde zinsneden uit George Orwells 1984: War is peace. Freedom is slavery. Ignorance is strength. Trump maakt waarheid ondergeschikt aan zijn eigen belangen, daarover is hij dan wel duidelijk: Just remember what you’re seeing and what you're reading is not what’s happening.
De Fabeltjesfuik
Om het met een andere vergelijking duidelijk te maken: de vrijheid van expressie is als een monster van Frankenstein en en kan, hoe mooi toch ook, misschien wel onze ondergang zijn. We hebben een monster gebaard en we gaan ten onder aan de vrijheid van het woord. Kijk maar naar de hoeveelheid desinformatie die op het internet te vinden is. Degenen die het internet hebben ontwikkeld, zagen prachtige mogelijkheden voor zich en die zijn er ook wel, maar je vindt er tegelijkertijd ook een waanzinnig grote hoeveelheid desinformatie en nonsens op. Het is moeilijk om het kaf van het koren te scheiden. Om een simpel voorbeeld te geven: we kennen allemaal de 9/11-aanvallen op het World Trade Center en het Pentagon; daar zijn heel veel conspiracy theories over en het is heel lastig, als je je uitsluitend op internet baseert, om de waarheid naar boven te halen. Mijn eerste reactie zou zijn: dan zoek je toch gewoon een goed boek daarover van een historicus, met alle ins and outs. Maar als je gaat zoeken naar boeken over 9/11, dan blijken het er ontstellend veel te zijn en ook daarbij is het – zelfs voor academici en geschiedkundigen – moeilijk om te zeggen wat goed is en wat onzin is. Ik was stomverbaasd dat zelfs de (internet)boekhandels zoveel desinformatie aanbieden dat het reuze moeilijk is om de waarheid boven tafel te krijgen. Dat geldt ook voor een heleboel andere onderwerpen. We hebben nu de Covid-19-pandemie en ook daarover wordt veel desinformatie verspreid.[2] Veel mensen zwemmen de fabeltjesfuik van desinformatie in. Het aanklikken van links is niet hetzelfde als kritisch nadenken en zeker geen garantie voor het verwerven van betrouwbare kennis. De scepsis ten aanzien van het vaccineren is groot, allerlei complottheorieën doen hierover de ronde. Ik heb een van mijn vrienden, die viruswappie is geworden (we zijn nog wel bevriend), daarover aangesproken en die zei dat ik hem juist geleerd had om altijd zelf kritisch te blijven nadenken. En dat is wat hij claimt te doen: hij begon met informatie te halen vanaf het internet. Daar vind je echter ook altijd wel wetenschappers die een mening verkondigen die buiten de wetenschappelijke consensus ligt. Als leek kun je daar dan heel moeilijk een mening over hebben. Je kunt je helemaal down the rabbit hole klikken op het internet; je kunt in een fuik van desinformatie belanden. Mensen kunnen er in verdwalen.
Eén van de gevaarlijkste kanten van de vrijheid van meningsuiting is desinformatie over klimaatverandering; ontkennen of bagatelliseren van door mensen veroorzaakte klimaatverandering gebeurt op het internet op grote schaal. Er is een grote mate van consensus over onder wetenschappers, maar op het internet is de hoeveelheid desinformatie ontstellend groot. Een andere (hooggeleerde) vriend zegt bijvoorbeeld dat hij de oorzaak van klimaatverandering niet zo zeker weet, omdat hij geen klimaatexpert is en dat hij enerzijds het standpunt van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) ziet maar anderzijds het standpunt van een hoogleraar uit Delft, die zegt dat er helemaal geen door mensen veroorzaakte klimaatverandering is of dat klimaatverandering niet erg is. Hoe kun je zo het kaf van het koren scheiden? Het is moeilijk, maar het kan, je hebt daar critical thinking skills voor nodig, wat wetenschapsfilosofie, geduld en studie. Maar hoe meer desinformatie er is, des te moeilijker wordt het de waarheid te achterhalen.
Tegengas
Het gekke is – en ik verwijs hierbij naar de memen-theorie van onder andere Daniel Dennett[3], Susan Blackmore[4] en Richard Dawkins[5] – dat van de ideeën, die zich snel kunnen verspreiden, diegene het best beklijven die makkelijk verteerbaar en spannend zijn. Of een idee waar is of moreel, is irrelevant voor de verspreiding ervan. Religie is een voorbeeld van grootschalige, geïnstitutionaliseerde en gekoesterde desinformatie. Het ideaal van de Verlichtingsdenkers uit de achttiende eeuw was dat als je mensen opleidt en je verspreidt informatie, dat dan de desinformatie en onzin allengs zouden verdwijnen. Dat was ook het idee van de makers van de achttiende-eeuwse Encyclopédie: we zetten de beste beschikbare kennis bij elkaar en dan verdwijnen religie en onzin vanzelf uit de wereld.[6] Dat is een traditie waar de vrijdenkers in staan, maar het wil nog niet zo erg vlotten.
Door de dynamiek tussen de moderne massamedia en hoe de menselijke geest werkt, is de vrijheid van expressie levensgevaarlijk. Zo komen we in een paradoxale situatie terecht: als vrijdenkers staan wij pal voor de vrijheid van expressie, maar daar staat tegenover dat het ook onze eigen ondergang kan betekenen. Ik weet de oplossing niet. Ik kan slechts wijzen in de richting van een oplossing. Daartoe kom ik bij de filosoof Jürgen Habermas (1929). Toen hij nog bij zinnen was – want nu hij oud is heeft hij religieuze inclinaties – was hij rationalist, die nadacht over hoe je een stabiele liberale democratie kon maken en wat je daarvoor nodig had.[7] Habermas benadrukte de rol van onderwijs waarmee je mensen leert om goed te debatteren en rationeel na te denken. Er is goede journalistiek nodig, maar ook (gemodereerde) debatplatforms, allerlei instituten en organisaties. Ook dienen sociale media-kanalen de ergste excessen van gevaarlijke desinformatie en opruiing te censureren.
Cruciaal is de zogenaamde tolerantie-paradox zoals geformuleerd door Karl Popper in diens beroemde werk The Open Society and Its Enemies (1945). Ik citeer de desbetreffende passage in extenso: "We should therefore claim, in the name of tolerance, the right not to tolerate the intolerant. We should claim that any movement preaching intolerance places itself outside the law, and we should consider incitement to intolerance and persecution as criminal, in the same way as we should consider incitement to murder, or to kidnapping, or to the revival of the slave trade, as criminal."
Poppers liberale inperking van de vrijheid was bedoeld om de vrijheid van alle individuen te kunnen garanderen. Hij wijst op de logische beperking van de vrijheid: jouw vrijheid houdt op waar die van mij begint. Om de continuïteit van de vrijheid en een samenleving waarin de vrijheid van het individu centraal staat ‒ dat noemt hij een open samenleving – te kunnen waarborgen, mag intolerantie niet getolereerd worden. Popper propageert liberale zelfverdediging. Bij hem gaat het uitsluitend om uitingen van intolerantie. Vertaald naar onze tijd zou dat kunnen slaan op opruiende berichten en op oproepen tot gewelddadig verzet – zoals de bestorming van het Capitool. Waar Popper geen aandacht aan besteedt is aan het verspreiden van desinformatie. De verspreiding van desinformatie neemt dankzij sociale media een grote vlucht. Door desinformatie worden mensen uiteengedreven naar radicale standpunten die een gevaar vormen voor de democratie. De vrijheid van meningsuiting ondergraaft zo zichzelf.
Vrijdenkersvereniging De Vrije Gedachte is een organisatie die zou kunnen meehelpen om het debat in goede banen te leiden. Maar hoe kunnen we voorkomen dat viruswappies met potten en pannen staan te rammen bij het Torentje tijdens een televisietoespraak van de minister-president of dat mensen onterecht sceptisch zijn over het vaccineren? Om de theorie van de platte aarde kunnen we lachen, maar om radicale moslims valt niet te lachen, evenmin om viruswappies of klimaatontkenners. Allemaal levensgevaarlijke desinformatie die via het internet wordt verspreid. Vrijdenkers[8] proberen tegengas te geven, maar gelet op het aantal leden, volgers en fans, vermoed ik dat we nog een tandje bij moeten zetten.[9] Haast is geboden.
‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒‒
[1] Bij misinformatie gaat het om het onopzettelijk doorgeven van verkeerde informatie; bij desinformatie wordt opzettelijk doorgeven van verkeerde informatie. In de praktijk is het niet eenvoudig om het onderscheid tussen des- en misinformatie te maken. In de rest van de tekst gebruik ik de term desinformatie voor opzettelijk dan wel onopzettelijk verspreide foutieve informatie.
[2] Denk aan de arts (en homeopaat!) die tijdens een verboden demonstratie tegen de Corona-maatregelen en het vaccinatiebeleid op 16 januari 2021 de volgende uitspraak deed naar een journalist: ‘Ach man, laat je niets wijsmaken, er ligt niemand op de IC. De artsen faken alles. Voor iedere patiënt krijgen ze 20.000 euro.’ Ik vind het belangrijk om te horen wat zo iemand te zeggen heeft, maar door internet kunnen dergelijke ideeën en opvattingen zich razendsnel verspreiden.
[3] Daniel Dennett, Breaking the Spell.
[4] Susan Blackmore, The Meme Machine.
[5] Richard Dawkins, The Selfish Gene en The God Delusion. Zie ook mijn boek Hoe komen we van religie af?
[6] Het enthousiasme voor internet als verspreider van corecte informatie is ook te vinden bij de hedendaagse filosoof Peter Singer: "Today, if you have an Internet connection, you have at your fingertips an amount of information previously available only to those with access to the world's greatest libraries - Indeed, in most respects what is available through the Internet dwarfs those libraries, and it is incomparably easier to find what you need."
[7] Zie zijn hoofdwerk Theorie des kommunikativen Handelns (1981).
[8] De moed zakt je helemaal in de schoenen wanneer je bemerkt dat vrijdenkers en leden van De Vrije Gedachte ook niet altijd vrij zijn van desinformatie. Wie van zichzelf meent een vrijdenker te zijn en meent zijn of haar opinies te baseren op de best beschikbare informatie, kan zichzelf best eens wat op de mouw hebben gespeld. Als voorbeelden noem ik een onvoorwaardelijk geloof in communisme dan wel anarchisme, geloof in technologische oplossingen voor alle menselijke problemen, onterechte scepsis over klimaatwetenschap en carnisme.
[9] Het bereik van De Vrije Gedachte is zeer gering. Er zijn zo’n 400 leden. Er is een papieren clubblad. Op bijeenkomsten komen gemiddeld enkele tientallen mensen, voornamelijk leden. De vrijdenkers zijn bepaald geen influencers. Met hun gelijk dat ze gretig publiceren in De Vrijdenker, staan ze buitenspel
artikel uit Vrijdenker 2021-01 februari
