61

daarmede is toch niet gezegd, dat het goed is in de school dwalingen te leeren, in de meening, dat vroeg of laat de twijfel vanzelf zal ontstaan en dan het goede, het juiste, de waarheid aan het licht brengen. Neen! Uit de erkenning, dat de lagere school in een tak van haar onderwijs steenen in plaats van brood geeft, uit die noodlottige erkenning ontsproot het wantrouwen in de waarde en de weldaad van de school in het algemeen, en dat wantrouwen knaagt verder tot aan den drempel van het altaar en den stoel des rechters en des wetgevers.

Het eerste, het meest natuurlijke is, dat dan alle onbruikbare geloofs-artikelen overboord geworpen worden; meestal gaat daarbij ook de met die artikelen verbonden zedeleer verloren; want het is een feit der ervaring, dat met het te warme bad gewoonlijk ook het kind weggeworpen wordt; alle geloof aan de waarheid in het algemeen geraakt aan het wankelen, en het vertrouwen in staat, kerk en school is verdwenen. Op die wijze kweekt men anarchisten!

"Wie zal ons uit de kaken van dien dood redden?"

Dan weeklagen niet alleen de predikanten over ledige kerken, maar jammeren alle ware menschenvrienden over de ontaarding van het geheele menschelijke wezen, over gebrek aan waarheidsliefde, gebrek aan mannenmoed, gebrek aan oprechtheid van karakter, gebrek aan deugd en zedelijkheid.

Zoover zijn wij gekomen in dezen treurigen overgangstijd tusschen het bedompte geloof der middeleeuwen en de natuurwetenschappelijke verlichting. Wij staan midden in den strijd tusschen geloof en wetenschap, tusschen traditioneele dwaling en met moeite opgespaarde waarheid en de verschijnselen onzer dagen geven in hun geheel het beeld van een chaos te zien, op welks aanblik de ziel van den versaagde met beving, de geest van den vriend der waarheid met vreugde en met weemoed te gelijk vervuld wordt.

De chaos is er, het nieuwe voert strijd met het oude. Wij bevinden ons in een vreeselijken storm, waarin de wervelwinden hun lust botvieren. Wolken hebben zich aan de kim verzameld en zijn boven onze hoofden bij-