67

natuurkennis door te dringen, wie bij gebrek aan de noodige voorbereiding zelf geen warm vriend der natuurwetenschappen kon worden, die zal ook een stumper in het onderwijzen van die tak van wetenschap zijn. Dan helpen de beste leermiddelen niet en alle apparaten en naturaliƫnverzamelingen, die de school te zijner beschikking stelt, zullen ballast zijn, die den onderwijzer eerder hinderlijk dan bevorderlijk zullen zijn om opwekkend, opbouwend onderwijs te geven. En wanneer de onderwijzer geen liefde en geestdrift voor zijn vak koestert, zullen de kinderen in dat vak alle lust verliezen; een doode vrucht zal er uit geboren en veel tijd en arbeid nutteloos verspild worden. Het onderwijs in zoo'n vak zal een ongeluk zijn.

Ja, het gaat een kreeftengang en het zal ook verder een kreeftengang gaan, net zoo lang, totdat de onderwijzers der lagere school een betere, met den tijd overeenstemmende opleiding zullen krijgen; totdat men beginnen zal in de school slechts waarheid en geen dwaling meer te leeren, totdat men de scholieren meer dan thans er toe brengen zal hun zintuigen, d.w.z. die organen, waardoor de "geest" van de buitenwereld in het lichaam dringt, te oefenen; totdat men den jongen wereldburger leeren zal, juist waar te nemen, om juist te denken, in het algemeen organisch te leeren om lichamelijk en geestelijk te groeien als een plant.

Hier en daar verheffen zich stemmen, die het goede, het verstandige willen; de lagere school moet alles doen wat in haar vermogen is om de kinderen met de verschijnselen dezer wereld bekend te maken, opdat zij geschikt zullen worden, in deze wereld gelukzaligheid te vinden.

Ik ben aan het slot mijner voordracht gekomen en zal nu eenige postulaten mededeelen, die ik bij een grondige hervorming van het schoolwezen aan de wetgevende lichamen in overweging zou willen geven:

1. Alle confessioneel godsdienstonderwijs zal om den wille van den godsdienstvrede uit de staatsschool verdwijnen.

Godsdienst is privaat-eigendom van het individu en de staat heeft zich daarmede niet te bemoeien. Het is een

Ā